طرحواره درمانی (Schema Therapy) یکی از شیوههای رواندرمانی تلفیقی است که جفری یانگ روان شناس آمریکایی آن را پایهگذاری کرده است. منظور از طرحواره درمانی چیست؟ در کلینیک روانشناسی ایران باید بگوییم طرحواره مجموعهای از باورهای بنیادین و الگوهای فکری است که حول یک موضوع در ذهن فرد شکل گرفتهاند و منجر به بروز رفتارهای خاصی میشوند. در طرحواره درمانی، طرحواره های ناسازگار اولیه که در زبان عامیانه به آنها تله های زندگی (Life Traps) نیز گفته میشود، مورد توجه قرار میگیرند.
یانگ که خودش از دانشآموختگان مکتب درمان شناختی رفتاری بود متوجه شد این درمان در مورد بخشی از مراجعانش کارآمد نیست و منجر به تغییر الگوهای شناختی و هیجانی ناکارآمد و ایجاد رفتارهای کارآمد در آنها نمیشود. او با بهره گرفتن از تکنیکها و مفاهیم سایر مکاتب رواندرمانی مانند روانکاوی، نظریه روابط موضوعی (ابژه)، نظریه دلبستگی بالبی، نظریه تحلیل رفتار متقابل و گشتالت درمانی، شیوهٔ جدیدی از روان درمانی شناختی-رفتاری را پایهگذاری کرد که طرحواره درمانی نامگذاری شد.
بر اساس نظریه طرحواره درمانی، در صورتی که یک یا چند تا از پنج نیاز هیجانی اصلی فرد در دوران کودکی به درستی تامین نشود، طرحوارههای ناسازگار اولیه در او شکل میگیرند. این نیازها عبارتند از:
تاکنون ۱۸ طرحواره ناسازگار اولیه شناخته شده است که شرح آنها را میتوانید در سایت ها و کتب مرجع بیابید. این طرحوارهها منجر به شکلگیری افکار ناکارآمد، تجربه مداوم هیجانات منفی و بروز رفتارهای خودتخریبی در دوران بزرگسالی میشوند. مثلاً فردی که دائماً دیگران را تحقیر میکند و قصد استثمار آنها را دارد، احتمالاً دارای طرحوارهٔ استحقاق است یا فردی که در روابطش انتظار خیانت طرف مقابل را دارد، احتمالاً دارای طرحوارهٔ بیاعتمادی است. اگر در زمینه طرحواره درمانی نیاز به کمک دارید لطفا فرم زیر را پر کنید و یا برای ارتباط مستقیم با کلینیک روانشناسی بر روی دکمه ارتباط مستقیم با کلینیک روانشناسی کلیک کنید.
هر فرد در مواجهه با هر طرحواره یک یا چند تا از سه سبک مقابلهای (Coping styles) شامل تسلیم، اجتناب و جبران افراطی را انتخاب میکند. تسلیم یعنی پذیرش محض و بدون چون و چرا، اجتناب یعنی دوریگزینی کامل و جبران افراطی یعنی مخالفت و جنگیدن.
از ترکیب ۱۸ طرحواره و ۳ سبک تقابلی، ۵۴ وضعیت (Mode) مختلف ممکن است در زندگی فرد ایجاد شود. یعنی هر فرد که دارای طرحوارههای ناسازگار اولیه است، احتمالاً یک یا چند تا از این وضعیتها را در زندگی تجربه میکند.
مثلاً فردی که دارای طرحوارهٔ شکست است و سبک مقابلهای تسلیم را انتخاب کرده، با دست خود شکستش را در تحصیل، شغل و ازدواج رقم میزند و ممکن است این موضوع را به خانواده، جامعه و اطرافیان فرافکنی کند.
طرحواره های ناسازگار اولیه به عبارتی الگو های شناختی، هیجانی و واکنش های فیزیکی می باشد؛ که به خود فرد آسیب وارد می کند. طرحواره ناسازگار اولیه در همان سال های ابتدایی کودک شکل می گیرند و دائما در زندگی فرد تکرار می شود.
طرحواره به دسته ای از اطلاعات مخصوص به یک موضوع گفته می شود. برای مثال به مجموعه اطلاعات شما از مدرسه، طرحواره مدرسه گفته می شود. به همین ترتیب ذهن ما درباره هر آنچه که در اطرافش وجود دارد؛ یک طرحواره می سازد. اطلاعات به صورت طرحواره دسته بندی شده و در حافظه ذخیره می شوند.
اگر در ذهن ما دسته بندی وجود نداشته باشد، ممکن اطلاعات را از یاد ببریم. اما تشکیل طرحواره ها موجب می شود تا حافظه ها به درستی عمل کنند. از زمان تولد درذهن نوزاد طرحواره های تشکیل می شود؛ نوزاد مجبور است برای رفع نیاز های خود از دیگران کمک بگیرید.
در این زمان زمان کودک در زمینه ارتباط برقرار کردن با دیگران طرحواره می سازد. که به طرحواره هایی که در زمان کودکی تشکیل شده اند؛ طرحواره ها اولیه می گویند. گاهی این طرحواره مثبت و گاهی منفی هستند که به آنها طرحواره اولیه ناسازگار گفته می شود.
دسته بندی های طرحواره های ناسازگار اولیه بر اساس نیاز ها اساسی هر فرد شکل گرفته است. این 5 نیاز بنیادی انسان عبارتند از:
طرحواره درمانی چیست؟ در نظریه طرحواره درمانی که توسط دکتر جفری کشف شده است، 18 طرحواره ناسازگار اولیه شناسایی شده است:
زمانی در فرد طرحواره اولیه ناسازگار هیجانی تشکیل می شود؛ که فرد در دوران کودکی اش مورد توجه و محبت قرار نگرفته باشد. این افراد احساس تنهای و افسردگی دارند.
از آنجایی که این افراد حس می کنند کسی آنها را درک نمی کند، تمایل خود را نسبت به مورد توجه قرار گرفتن نشان نمی دهند. به همین ترتیب کسی نیز به آنها ابراز محبت نیز نخواهد کرد.
طرحواره درمانی چیست؟ افراد که طرحواره رهاشدگی دارند، نسبت به تنها شدن احساس ترس دارند. اگر کوچکترین بی توجهی به آنها شود، فکر می کنند که کسی آنها را دوست ندارد. از جمله رفتار های بارز این افراد وابستگی افراطی، سرزنش دیگران بخاطر رها کردن، حسادت، رقابت و.. می باشد.
افراد دارای طرحواره شرم حس می کنند یک نقص ذاتی دارند. احساس تحقیر و بی ارزشی دارند؛ ئ از همه بدتر حس می کنند که کسی آنها را دوست ندارد.
طرحواره درمانی چیست؟ یک فرد خود تحول نیافته به خوبی رشد نکرده است. او معمولا خود را گرفتار پدر، مادر، معلم و… م یکند. او احساس می کند که لازم است تا برای تکمیل خود از یک نفر دیگر پیروی کند.
وقتی کودک شکست می خورد و این طرحواره در ذهن او ایجاد می شود، فکر می کند که دیگر باهوش نیست و نمی توانند مانند دیگران پیشرفت کند.
فرد وابسته حس می کند که نمیتواند هیچ کار را به طور مستقل به انجام برساند. او حتی نمی تواند برای انجام کارهای روزمره اش برنامه ریزی کند.
فردی که به طرحواره ناسازگار اولیه بازداری هیجانی مبتلا است، هیجانات خود را ابراز نمی کند. این افراد از صحبت کردن و بروز هیجاناتشان فرار می کنند.
فرد آسیب پذیر همیشه منتظر بروز یک فاجعه در زندگی می باشد. این افراد به دلیل تجربیات تلخ دوران کودکیشان همیشه از بروز بلای طبیعی یا ابتلا به بیماری های لاعلاج می ترسند.
کسی که مبتلا به طرحواره ناسازگار اولیه بی اعتمادی می باشند، تصور می کنند؛ که دیگران میخواهند به او آسیب برسانند. او حتی حرف های صادقانه اطرافیانش را نمی پذیرد. از نظر او دیگران تنها قصد کلک زدن، دروغ گفتن، نامردی و… را دارند. این افراد نمی توانند با دیگران رابطه صمیمی برقرار کنند.
فردی که طرحواره اولیه ناسازگار اطاعت دارد، از ترس تنبیه شدن به همه حرف های فرد مقابلش گوش می دهد. این فرد نیازها و هیجانات خود ش را نادیده می گیرند و تحت سلطه دیگران زندگی می کند.
فرد قربانگر خود را فدای دیگران می کند. این فرد با رضایت خود به گونه ای زندگی می کند که نیاز های دیگران را رفع کند. اگر این فرد به کسی نه بگویید احساس خودخواهی و غرور می کند.
طرحواره درمانی چیست؟ فرد تایید تمام زندگی اش را بر این اساس می چیند که تایید دیگران را جلب کند. زمانی دیگران او را تایید نمی کنند احساس افسردگی شدید می کند.
این افراد به استاندارد های سفت و سختی پایبند که به اصطلاح به آنها کمال گرا نیز گفته می شود. این افراد از جان و مال خود مایه می گذارند همه چیز بر طبق استاندارد ها پیچیده یشان پیش برود.
اگر چه زندگی جنبه های منفی مانند درد، فقدان و.. را دارد. اما کسی که مبتلابه طرحواره منفی بینی می باشد؛ بر منفی بودن همین جنبه ها نیز تاکید می کند. فرد بدبین حتی در زمانی که زندگی خوبی دارد، به حنبه ها منفی زندگیش توجه می کند.
این افراد دیگران را به خاطر کوچکترین رفتار ها غلطشان تنبیه می کنند. گاهی نیز فرد مقصر کار بد نیست اما فرد تنبیه گرا برداشت خود را از ماجرا می بیند و او را تنبیه می کند.
کسی که طرحواره ناسازگار اولیه بزرگ منشی دارد، مشابه ادم ها خودشیفته رفتار می کند. او خود را از دیگران مهمتر و بالاتر می داند و با دیگران همدلی نمی کند. این افراد اصلا تابع قوانین نیستند، چرا که قوانین برای عموم مردم است نه آنها.
افراد مبتلا به طرحواره انزوای اجتماعی تصور می کند که با مردم جامعه همخوانی ندارد. این افراد همیشه در حاشیه زندگی می کنند و خود را متعلق به هیچ گروهی نمی داننند.
فردی که طرحواره خود کنترلی دارد، نمی تواند برای زندگی خود برنامه ریزی کند. در زندگی گایه لازم است تا هدف ها یکوچک را قربانی کرد تا به یک هدف بزرگتر رسد. اما این افارد نمی توانند لذت ها انی زندگیشان را کنار بگذارند.
در طرحواره درمانی، رواندرمانگر ابتدا از طریق آزمون استاندارد به مراجع کمک میکند نسبت به طرحوارههای ناسازگار اولیه خود آگاه شود. سپس با تلفیقی از تکنیک های شناختی، هیجانی و رفتاری به او کمک میکند به تدریج الگوهای ناکارآمد گذشته را رها کند، افکار و رفتارهای کارآمدتری را در پیش بگیرد و احساسات منفیاش را بهتر مدیریت کند.
طرحواره درمانی از آن جهت که در مقایسه با روانکاوی کلاسیک نسبتاً کوتاه تر و ارزان تر است و از طریق کتابهای آموزشی و دورههای آزاد کوتاهمدت میتوان مفاهیم آن را فرا گرفت، هم نزد درمانگران و هم نزد مراجعان محبوبیت یافته و در سالهای اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته است.
طرحواره درمانی چیست؟ در صورتی که تمایل دارید در مورد طرحواره درمانی اطلاعات بیشتری کسب کنید میتوانید کتاب «زندگی خود را دوباره بیافرینید» اثر جفری یانگ و ژانت کلاسکو ترجمه حمید پور و همکاران از انتشارات ارجمند را تهیه کنید که در آن مفاهیم پایه طرحواره درمانی برای افراد عادی به زبان ساده توضیح داده شده و تمرین هایی نیز در آن آمده است که میتوان از آن به عنوان مکمل (و نه جایگزین) طرحواره درمانی استفاده کرد.
همانطور که دکتر جفری یانگ اشاره میکند، این رویکرد سیستمی است یکپارچه که در آن از تمام تکنیکهای کاربردی رویکردهای دیگر میتوان استفاده کرد:
طرحواره درمانی یک روش امید بخش در زمینه درمان سلامت روان و اختلال هایی چون افسردگی، اختلال خوردن و مواردی از این دست می باشد. آمارهای سال 2014 نشان داده که این روش در درمان اختلالات شخصیتی بسیار موثر است.
قدمت این روش درمانی در روانشناسی به سال 1980 بر می رسد. به دلیل سابقه کم این تکنیک همچنان مطالعات و تحقیق در زمینه این روش ادامه دارد. از محدودیت های این روش می توان به مدت زمان درمان آن اشاره کرد که نیاز به صبر و حوصله دارد. از طرفی دیگر این درمان تحت پوشش بیمه قرار نمی گیرد.
در طرحواره درمانی سعی می شود، تا به یک ذهنیت بزرگسالانه سالم و قدرتمند برسید. که به خوبی رشد کرده و می تواند تفکرات خود را تنظیم و الیام ببخشید. طرحواره درمانگر در این روش بر روی مسائل زیر کار می کند.
در طرحواره درمانی، به واکنش های شما در مقابل طرحواره ها، سبک های مقابله ای گفته می شود. این واکنش ها مجموعه ای از افکار، احساسات و رفتار یک فرد می باشد. فرد از خود واکنش هایی را بروز می دهد تا از هیجانات دردناک و فراگیر خود دوری کند.
اگر چه بروز سبک ها مقابله ای در دوران کودک مفید اند، اما استفاده از ای سبک ها در بزرگسالی موجب تقویت این طرحواره ها می شوند. هیچ قاعده ثابتی برای انواع سبک ها مقابله ای وجود ندارد و این سبک ها از منش کلی شما و یا سبک های مقابله ای که از والدینتان آموخته اید، نشات می گیرند.
گاهی نیز با گذر زمان سبک ها مقابله ای طرحواره درمانی تغییر پیدا می کند. به طور کلی در این زمینه از سه واکنش ستیز، گریز و یا واکنش انجام بهره گرفته می شود.
در این سبک مقابله ای فرد طرحواره را می پذیرد، و در برابر آن تسلیم می شود. این رفتار موجب می شود که رفتارهای تقویت کننده و تداوم دهنده الگوهای طرحواره ای می شود. به عنوان مثال اگر در کودکی طرحواره محرومیت هیجانی در شما شکل گرفته باشد، ممکن است در آینده درگیر رابطه با غفلت هیجانی بشوید.
در این سبک شما تلاش می کنید، تا به گونه ای زندگی کنید، که درگیر طرحواره ها نشوید. در این موقعیت ها شما از موقعیت هایی که شما در معرض تحریک طرحواره قرار می دهند، دوری می کنید.
دوری از طرحواره شما در معرض سوء مصرف موارد، رفتار های مخاطره آمیز و تکانشی و سایر مواردی که ذهن شما را از موضوع اصلی دور می کند، می اندازد.
این دسته افراد به مبارزه با طرحواره می پردازند. اگر چه این روش تا حدودی درست می باشد، اما نباید منجر به جبران افراطی بشود. این سبک منجر به رفتار ها و اقدامات پرخاشگرانه، مطالبه گری، بی حسی و واکنش افراطی می شود. همچنین بر روی روابط شما نیز اثر می گذارد.
البته رویکرد اصلی آقای دکتر سید پیمان رحیمی نژاد رواندرمانی مثبت نگر است، که در روش های درمانی از روش ها و پروتکل های طرحواره درمانی نیز استفاده می کنند.
خانم شهروان سالهاست که با رویکرد طرحواره درمانی، مراجعین زیادی از جمله نوجوانان و جوانان را درمان می کند.
آقای دکتر قادری در طول سالها فعالیت درمانی مستمر خود، از طرحواره درمانی در درمان مراجعین فردی و همچنین زوجین و خانواده های زیادی استفاده کرده است.
طرحواره درمانی چیست؟ طرحواره درمانی روش مقابله ای است که به افراد کمک می کند تا مشکلات خود را به صورت ریشه ای برطرف کنند. به کمک طرحواره درمانی افراد می توانند الگوهای وجودی خود را بهتر درک کنند و همچنین درک خود را از تمامی امور گسترش دهند. اگر احساس می کنید که خودتان و یا کودکان و اطرافیانتان با این طرحواره ها زندگی می کنند، سعی کنید آنها را آگاه کنید. سپس از آنها بخواهید تا در جلسات طرحواره درمانی شرکت کنند.
از اهداف مهم طرحواره درمانی می توان به تغییر دادن الگوهای احساسی افراد، آموزش روش درست مقابله با ناکامی ها و… اشاره داشت.
از نیازهای کودک در طرحواره درمانی می توان به دلبستگی ایمن به دیگران، آزادی در بیان نیازها و هیجانهای سالم و… اشاره داشت.
از مهم ترین نکات می توان به این موارد اشاره داشت که طرحواره درمانی بر روی شناخت و رفتار افراد تاثیر می گذارد و در طرحواره درمانی همواره از روی افراد الگوبرداری می شود.